Ciekawostki

Lunula (skarb z Perespy 2014 r.)

Udostępniamy kilka szczegółów odnośnie znanej już lunuli, która była „bohaterką” naszej kartki z kalendarza na miesiąc luty 2019 😲
Lunula wchodzi w skład skarbu odkrytego w Perespie (okolice Czermna) w 2014 r. Jest w całości wykonana ze srebra, do tego zdobiona filigranem oraz granulacją.
Lunule to wisiorki w kształcie półksiężyca. Znane są przede wszystkim z Rusi (Ukraina, Rosja) ale także z Niemiec, Czech, Węgier, Rumunii czy krajów skandynawskich i bałtyckich. Odkrywane są również na terenie Polski m.in. w Zawadzie Lanckorońskiej (województwo małopolskie). Zabytek z Perespy reprezentuje typ Gnëzdovo i może być wstępnie datowany na II połowę X w. do początku XI w. (lub też bardziej precyzyjnie: 3 ćwierć X w.) 🧐
Informacje te jak również fotografie i rysunki publikowane są w:
M. Wołoszyn, I. Florkiewicz, T. Dzieńkowski, S. Sadowski, E. M. Nosek, J. Stępiński, Cherven before Cherven Towns. Some remarks on the history of the Cherven Towns area (eastern Poland) till the end of 10th century, [w:] Á. Bollók, G. Csiky, T. Vida (red.), Zwischen Byzanz und der Steppe. Archäologische und historische Studien: Festschrift für Csanád Bálint / Between Byzantium and the Steppe: Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of His 70th Birthday, Budapest 2016, 691-718. Zobacz.

Zdobienie lunul

Zastanawialiście się kiedyś w jaki sposób lunule wczesnośredniowieczne były zdobione w tak precyzyjny sposób? 🤔
Dzięki badaniom za pomocą mikroskopu stereoskopowego🔬 udało się nam odtworzyć technikę stosowaną przez średniowiecznych „jubilerów”! 🧐
Otóż, na powierzchni lunuli odkrytej w skarbie z Perespy (okolice Czermna) udało się zaobserwować wyraźnie zarysowane linie, w obrębie których układany był wzór złożony ze srebrnych granulek. Linie te wyznaczały prawdopodobnie kształt planowanego ornamentu, który wykonano w następujący sposób. ✍️Sproszkowany węgiel drzewny zmieszany z gumą arabską (lub podobnym spoiwem) oraz sproszkowanym związkiem miedzi
rozprowadzono po zaznaczonych liniach metalowej płytki. Granulki zostały umieszczone na wierzchu sproszkowanej mieszaniny, a następnie płytkę z tą dekoracją ogrzano do około 650 stopni C. 🔥Wysoka temperatura stopiła mieszaninę i połączyła poszczególne granulki ze sobą oraz z płytą lunuli, tworząc tym samym ornament. Voila 🤗
Informacje te jak również fotografia publikowane są w:
M. Wołoszyn, I. Florkiewicz, T. Dzieńkowski, S. Sadowski, E. M. Nosek, J. Stępiński, Cherven before Cherven Towns. Some remarks on the history of the Cherven Towns area (eastern Poland) till the end of 10th century, [w:] Á. Bollók, G. Csiky, T. Vida (red.), Zwischen Byzanz und der Steppe. Archäologische und historische Studien: Festschrift für Csanád Bálint / Between Byzantium and the Steppe: Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of His 70th Birthday, Budapest 2016, 691-718. Zobacz.

Awarzy w Czermnie?

Awarzy w Czermnie? 🤔 Podczas prac wykopaliskowych w obrębie masywu wału w Czermnie (2014 r.) natrafiliśmy na ażurowe okucie końca pasa, które z całą pewnością należy do zabytków pochodzenia awarskiego. Okucie wykonane zostało z brązu cynowego. Na jego powierzchni zostały zaobserwowane ślady pochodzenia organicznego (skóra, tkanina). Dodatkowo w okuciu tkwią 2 nity miedziane. Podobne zabytki datowane są na lata 750-780 i znane są przede wszystkim z cmentarzysk awarskich z Węgier. Czy takie datowanie może dowodzić, że konstrukcja wału w Czermnie została wzniesiona w VIII w.? 🤭Raczej nie. Obecność okucia w zasypisku wału może wynikać raczej z faktu, że ziemia użyta do wzniesienia wału pochodziła ze zrujnowanych w okolicy osad. Mogło to być podyktowane np. brakiem dostępnych źródeł budulca pod budowę w sąsiedztwie planowanego grodu. Niemniej jednak zabytek ten dowodzi istnienia osadnictwa datowanego na VIII w. prawdopodobnie gdzieś w okolicach grodu w Czermnie. Co ciekawe awarskie zabytki znane są również m.in. z Gródka czy Swaryczewa (województwo lubelskie)🧐
Informacje te jak również fotografia publikowane są w:
M. Wołoszyn, I. Florkiewicz, T. Dzieńkowski, S. Sadowski, E. M. Nosek, J. Stępiński, Cherven before Cherven Towns. Some remarks on the history of the Cherven Towns area (eastern Poland) till the end of 10th century, [w:] Á. Bollók, G. Csiky, T. Vida (red.), Zwischen Byzanz und der Steppe. Archäologische und historische Studien: Festschrift für Csanád Bálint / Between Byzantium and the Steppe: Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of His 70th Birthday, Budapest 2016, 691-718. Zobacz.

„Przed i po” – skarb z 2015 r.

Z cyklu „przed i po” (przed konserwacją i po konserwacji) prezentujemy skarb ozdób srebrnych (znany już ze styczniowej kartki z kalendarza 2019 🤩), odkryty w 2015 r. w wykopie założonym na wale grodziska w Czermnie. W trakcie badań w kolejnym sezonie okazało się, że skarb został zdeponowany w obrębie jamy grobowej podwójnego pochówku⚰️😲, o czym możecie przeczytać więcej w naszym artykule:
M. Wołoszyn, T. Dzieńkowski, K. Kuźniarska, E. M. Nosek, J. Stępiński, I. Florkiewicz, P. Włodarczak, Dying and Dating. A burial in the rampart of the stronghold in Czermno-Cherven’ and its significance for the chronology of the Cherven’ Towns, [w:] J. Drauschke, E. Kislinger, K. Kühtreiber, T. Kühtreiber, G. Scharrer-Liška, T. Vida (red.), Lebenswelten zwischen Archäologie und Geschichte. Festschrift für Falko Daim zu seinem 65. Geburtstag, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz. Monographien 150, Mainz 2018, 459-480. Zobacz.

Podwójny pochówek z Czermna

Jednym z niezwykle interesujących odkryć w Czermnie był podwójny pochówek odkryty na wale grodziska. Uchwycony częściowo w sezonie 2015 dopiero w kolejnym roku „ukazał się” nam w całej okazałości. To właśnie w nim znajdował się skarb srebrnych ozdób, prezentowany przez nas już wcześniej. W grobie spoczywał szkielet osoby dorosłej oraz dziecka. Osobnik dorosły został pochowany częściowo w pozycji skurczonej ale… brakowało jego czaszki!😲 Z kolei szkielet dziecka spoczywał w pozycji anatomicznej, z jedną nogą zgiętą w kolanie a w miejscu stopy spoczywał… żelazny topór!😲 Z całą pewnością osoby te zostały pochowane w jednym czasie. Szkielet osoby dorosłej należał do mężczyzny, który zmarł w wieku około 40-45 lat. Jego wzrost oceniono na około 170 cm a zaobserwowane zmiany zwyrodnieniowe mogą świadczyć o długotrwałym wysiłku fizycznym. Dzisiaj wiemy również, że mężczyzna ten został pozbawiony głowy na skutek dekapitacji! Dziecko zmarło w wieku około 5-6 lat i za życia mogło przechodzić łagodną anemię. Aktualnie czekamy na wyniki wielu szczegółowych analiz🔬m.in. z zakresu tafonomii, które zapewne przyniosą jeszcze niejedną ciekawą informację. Warto również dodać, że w Czermnie już wcześniej odkryto ślady praktyk związanych z dekapitacją. Podczas badań majdanu grodziska w latach 70. w jednym z wykopów odkryto nagromadzenie czaszek ludzkich. Czyżby to był ślad jakiejś zbiorowej egzekucji? 😲🧐
Informacje te jak również fotografie i rysunki publikowane są w:
M. Wołoszyn, T. Dzieńkowski, K. Kuźniarska, E. M. Nosek, J. Stępiński, I. Florkiewicz, P. Włodarczak, Dying and Dating. A burial in the rampart of the stronghold in Czermno-Cherven’ and its significance for the chronology of the Cherven’ Towns, [w:] J. Drauschke, E. Kislinger, K. Kühtreiber, T. Kühtreiber, G. Scharrer-Liška, T. Vida (red.), Lebenswelten zwischen Archäologie und Geschichte. Festschrift für Falko Daim zu seinem 65. Geburtstag, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz. Monographien 150, Mainz 2018, 459-480. Zobacz.
oraz
M. Florek, The history of the archaeological research on the hillfort complex at Czermno in the years 1972-1997 = Historia badań archeologicznych zespołu grodowego w Czermnie w latach 1972-1997, [w:] M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Material evidence = Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe t. I, U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej = Frühzeit Ostmitteleuropas, t. 2, cz. 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa 2016, 241-273.

Enkolpiony z Czermna

W Czermnie, oprócz skarbów, odkryto również znaczną ilość dewocjonaliów, czyli przedmiotów związanych z kultem religijnym. Wśród nich najbardziej reprezentatywne oraz najokazalsze są otwierane krzyże (tzw. składy). We współczesnej literaturze określane są jako pektorały lub enkolpiony. Skonstruwane zostały w taki sposób aby mogły wewnątrz pomieścić relikwie drzewa św. Krzyża (krzyże-relikwiarze). W X w. w kręgu cywilizacji bizantyńskiej (w uproszczeniu prawosławnej) noszenie dewocjonaliów było niezwykle rozpowszechnione. Z krajów słowiańskich chrystianizowanych przez Konstantynopol (Bułgaria, Ruś) znane są tysiące dewocjonaliów z X–XV wieku. Należy zaznaczyć, że w kręgu łacińskim również noszono krzyżyki, jednak dużo rzadziej.
Zdjęcia oraz rysunki a także szczegółowy opis publikowane są w:
I. Florkiewicz, Zabytki z Czerma, pozyskane w trakcie badań 1975-1979, przechowywane w Muzeum Zamojskim w Zamościu. Katalog (załącznik elektroniczny), [w:] M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Material evidence = Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe t. I, U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej = Frühzeit Ostmitteleuropas, t. 2, cz. 1, Kraków–Leipzig–Rzeszów–Warszawa 2016.
Informacje na temat enkolpionów publikowane są w:
J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn, Dewocjonalia – enkolpiony, ikonki i korsunčiki, [w:] J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn (red.), Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów 2012, 382.

Enkolpion 1 – opis:
Enkolpion (krzyż relikwiarzowy) brązowy, dwuczęściowy (skład), w formie krzyża greckiego; ramiona boczne oraz ramię górne zakończone są lekko zaokrąglonymi medalionami i wyodrębnione od nich występami (łezkami); ramię dolne również posiada wyodrębnione występy (łezki); zewnętrzny zarys krzyża jest podkreślony przez podniesioną krawędź oraz zdobiony karbowaniem (miejscowo); karbowanie zdobi również częściowo łuki medalionów; dwie części enkolpionu połączone są zawiasami; zachowana jest również druciana zatyczka.
Awers: w partii środkowej przedstawiono ukrzyżowanego Chrystusa w długim
i szerokim perizonium zdobionym nacięciami; głowa skierowana jest w prawo; wokół głowy widoczny jest nimb, powyżej titulus; cechą charakterystyczną są duże dłonie, wkraczające w przestrzeń medalionów bocznych; stopy spoczywają na suppedaneum zdobionym nacięciami; w medalionach bocznych i górnym widoczne są półpostaci świętych zdobione nacinaniem; medalion górny – Pantokrator lub archanioł; medalion prawy – Maria; medalion lewy – św. Jan.
Rewers: w partii środkowej przedstawiono wyobrażenie Matki Boskiej z młodzieńczym Chrystusem na ręku (Hodogetria); Matka Boska ubrana jest w dalmatykę; głowa Marii skierowana jest w lewo, w stronę Jezusa; na głowie ma maforion zdobiony nacinaniem, który okrywa także plecy Chrystusa; jej prawa ręka spoczywa na piersi; prawa ręka Chrystusa jest uniesiona w geście błogosławieństwa; w medalionach bocznych i górnym widoczne są półpostaci świętych zdobione nacinaniem; medalion górny – św. Mikołaj (lub Chrystus zbawiciel, błogosławiący); medalion prawy: św. Paweł (lub św. Grzegorz lub św. Dymitr); medalion lewy – św. Piotr (lub św. Mikołaj).
Zarówno na awersie jak i na rewersie widoczne są inskrypcje. Nie udało się odczytać napisów.

Enkolpion 2 – opis:
Enkolpion (krzyż relikwiarzowy) brązowy, dwuczęściowy (skład), w formie krzyża greckiego; ramiona zakończone są lekko zaokrąglonymi medalionami i wyodrębnione od nich występami (łezkami); zewnętrzny zarys krzyża jest podkreślony przez podniesioną krawędź; dwie części enkolpionu połączone są zawiasami; zachowana jest również druciana zatyczka oraz kuboektadryczna zawieszka.
Awers: w partii środkowej przedstawiono ukrzyżowanego Chrystusa w perizonium sięgającym do kolan; głowa skierowana jest w prawo; wokół głowy widoczny jest nimb krzyżowy, powyżej słabo czytelny titulus; pod ramionami Chrystusa bardzo wyraźnie widoczna jest pozioma belka krzyżowa; stopy spoczywają na schematycznie wyobrażonym suppedaneum; w medalionach widoczne są półpostaci świętych; medalion górny – św. Mikołaj; medalion dolny – św. Grzegorz; medalion prawy – Maria; medalion lewy – św. Jan; poszczególnym postaciom towarzyszą odwrócone, nieczytelne lub słabo czytelne napisy; Chrystusowi towarzyszy napis: ХР(ЕС)ТЬ НАМЬ ПОХВАЛА КР(ЕС)ТЬ НАМЬ У(ТЕШЕНИЕ); św. Mikołaj otoczony jest słabo czytelnym napisem: НИКОЛ; św. Grzegorz otoczony jest prawdopodobnie nieczytelnym napisem: АГИ(ОС)ГРИГОР; Marii towarzyszy litera: Б; obok św. Jana litery są nieczytelne, jest to prawdopodobnie napis: И (ИОАН).
Rewers: w partii środkowej przedstawiono wyobrażenie Matki Boskiej en pied; ubrana jest w dalmatykę; dłonie są uniesione na wysokość piersi; wokół głowy widoczny jest nimb; w medalionach widoczne są półpostaci świętych; medalion górny – św. Piotr; medalion dolny – św. Bazyli; medalion prawy – św. Damian; medalion lewy – św. Kosma; poszczególnym postaciom towarzyszą odwrócone, nieczytelne lub słabo czytelne napisy; Matce Boskiej towarzyszy napis: С(ВЯ)ТАЯ БОГО(РОДИ)ЏЕ ПОМАГАЙ; św. Piotr otoczony jest napisem: ПЕТРЬ; św. Bazyli otoczony jest napisem: ВАСИЛ; obok św. Damian litery są nieczytelne, jest to prawdopodobnie napis: ДАМЯН; obok św. Kosmy litery są również nieczytelne, jest to prawdopodobnie napis: КОЗМА.

Enkolpion 3 – opis:
Enkolpion (krzyż relikwiarzowy) brązowy, dwuczęściowy (skład), w formie krzyża greckiego (powierzchnia silnie uszkodzona); ramiona boczne oraz ramię górne zakończone są lekko zaokrąglonymi medalionami i wyodrębnione od nich występami (łezkami); ramię dolne również posiada wyodrębnione występy (łezki); zewnętrzny zarys krzyża jest podkreślony przez podniesioną krawędź; dwie części enkolpionu były połączone pierwotnie zawiasami (obecnie uszkodzone).
Awers: w partii środkowej przedstawiono ukrzyżowanego Chrystusa w długim
i szerokim perizonium; głowa skierowana jest w prawo, nimb oraz titulus są nieczytelne; cechą charakterystyczną są duże dłonie, wkraczające w przestrzeń medalionów bocznych; stopy spoczywają na suppedaneum; w medalionach bocznych i górnym widoczne są półpostaci świętych (silnie zniszczone).
Rewers: w partii środkowej przedstawiono wyobrażenie stojącej Matki Boskiej
z młodzieńczym Chrystuem na ręku (Hodegetria); Matka Boska ubrana jest prawdopodobnie w dalmatykę; głowa Marii jest prawdopodobnie skierowana w lewo, w stronę Jezusa; w medalionach bocznych i górnym widoczne są półpostaci świętych (silnie zniszczone).

Ikonka kamienna z Czermna

Innym niezwykle ciekawym zabytkiem, z kategorii dewocjonaliów z Czermna, jest ikonka kamienna. Odkryta podczas badań w latach 70., we wschodniej części grodziska (na majdanie). Na ikonce wyobrażono Chrystusa w aureoli, trzymającego lewą ręką Ewangelię, prawą błogosławiącego. Po obu stronach głowy Zbawiciela znajdują się litery IC XC.
Ten niepozorny przedmiot to właściwie zawieszka w formie płaskiego prostopadłościanu, o pogrubionej zewnętrznej krawędzi, tworzącej masywną ramę. Na bokach ikonki widoczne są wyżłobione linie – być może ślad po umocowaniu tutaj niegdyś metalowej oprawy, która umożliwiała zawieszanie ikonki (w kamiennym prostopadłościanie brak otworu).
Z Polski znanych jest zaledwie kilka podobnych zabytków (z Gródka oraz Bełżca) ale są dość powszechnie znane na obszarze Bizancjum. Ogólne cechy zabytku z Czermna, zwłaszcza pewna nieudolność w jego wykonaniu pozwalają datować go na XIII w. i odnosić do sztuki prowincjonalnej, do grupy zachodnioruskiej.
W ramach opracowywania znalezisk z Czermna z dawnych badań przeprowadzono m.in. badania ikonki 🔬, w celu określenia składu mineralnego skały, z której została ona wykonana. Zakres metod był ograniczony do nieniszczących i nie wymagających czyszczenia powierzchni artefaktu.
Zdjęcia oraz rysunki a także szczegółowy opis publikowane są w:
I. Florkiewicz, Zabytki z Czermna, pozyskane w trakcie badań 1975-1979, przechowywane w Muzeum Zamojskim w Zamościu. Katalog (załącznik elektroniczny), [w:] M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Material evidence = Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe t. I, U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej = Frühzeit Ostmitteleuropas, t. 2, cz. 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa 2016.
Informacje na temat ikonki publikowane są w:
M. Michalik, M. Wołoszyn, Badania petrologiczne małej ikonki znlezionej w Czermnie w roku 1977, [w:] M. Florek, M. Wołoszyn (red.), The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Material evidence = Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe t. I, U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej = Frühzeit Ostmitteleuropas, t. 2, cz. 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa 2016, 555-564. 

Ikonka kamienna – opis:
Zawieszka, posiada prostokątny kształt, ramka wystaje do przodu, wzdłuż jej boku wyżłobione są linie, świadczące o istnieniu tu zapewne metalowej oprawy, na ikonce wyobrażono Chrystusa w aureoli, trzymającego lewą ręką Ewangelię, prawą błogosławiącego; po obu stronach głowy znajdują się litery IC XC. Jezus nosi pelerynę spiętą klamrą.